Geleneksel Türk Ebrusunun Tarihine Kısa Bir Bakış

Geleneksel Türk Ebrusunun Tarihine Kısa Bir Bakış

Ebru sanatının tarihte ilk defa nerede ortaya çıktığı tam olarak bilinmemektedir. Diğer birçok sanat dalı ve buluş gibi ebru sanatı da Doğu’dan Batı’ya doğru, değişik kültür havzalarından geçerek gelişmiş ve günümüzdeki halini almıştır. Ancak ağırlıklı görüş ebrunun Türkistan coğrafyasında ortaya çıktığı ve Türk kültürünün bir ürünü olduğudur. Avrupa’da ebrunun “Türk mermer kâğıdı” olarak anılmasının sebebi bu olsa gerektir. Osmanlı Devleti döneminde bilinen en eski ebru örneği 15. Yüzyıla aittir. Sonraki dönemlerde ebru sanatı Osmanlı ebrucularının elinde olgunluğa erişmiş ve kendi başına büyük bir sanat geleneği olarak ortaya çıkmıştır.

Ebru kelimesinin kökenine dair rivayetler muhteliftir. Bu konuda sanat tarihçilerinin en çok öne çıkan üç farklı tahmini vardır. Farsça’da “bulutumsu” anlamına gelen “ebri” kelimesi, Çağatay Türkçesi’nde damarlı kumaş, kağıt anlamına gelen “ebre” kelimesi ve Farsça’da suyun yüzü anlamına gelen “ab-ı ru” tamlaması ebru kelimesinin etimolojisine dair ortaya atılan 3 iddiadır. Ancak ebru sanatına dair bilinen en eski kaynakların birçoğu o dönemde “ebri” ismini kullandığından, ebru kelimesinin kökünün ebri olması daha kuvvetli ihtimaldir.

Ebru sanatı nerelerde kullanılıyordu? İlk ebruların bir kısmı “hafif ebru” adı verilen ve üzerine yazı yazılan kâğıtlarda arka fon olarak kullanılan ebrulardı. Hafif ebru olarak adlandırılmasının sebebi üzerine yazı yazıldığında ebru deseninin yazının görünmesini engellemeyecek kadar soluk şekilde yapılmasıydı. Bu sayede, hem yazıyı estetik ve desenli bir kağıda yazmış olmak, hem de yazı yazılan doküman ya da belgenin başkaları tarafından taklit edilmesinin engellenmesi amaçlanıyordu. Karşımıza çıkan diğer bir alan ise kitap ciltlerinin kapaklarında ya da yan kağıdı olarak dekoratif amaçlı ebru kullanılmasıydı. Nitekim birçok eski yazma eserde muhteşem ebru desenlerine rastlıyoruz.

1600’lü yılların başında Şebek Mehmet Efendi adlı, bilinen ilk ebru ustası tarafından yazılan “Tertib-i Risale-i Ebri” adlı eser yayınlanmış ilk ebru kitabıdır. Bu kitap ebru yapımında gerekli kimya bilgisini, ebru malzemelerinin özelliklerini ve ebru yapım tekniklerini anlatır. Dolayısıyla, ebru sanatı 17. Yüzyılın başlarında kendine has özellikleri ve teknikleri ile kitabı yazılabilecek bir sanat dalı haline geldiğine göre, Türk ebru sanatının en az 500 yıllık bir geleneğe dayandığını söyleyebiliriz. 500 yıllık gelenek içinde birçok farklı desen türleri, farklı kullanım alanları ve malzemeler, bu sanatı icra eden büyük üstatlar tarafından geliştirilmiş ve büyüleyici bir zenginliğe ulaşılmıştır.